Zgodnie z zapowiedzią z artykułu pt. Preludium do rozwodu z dnia 27 września 2021 r. w tym artykule autor przedstawi, jakie mogą być przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego.
Choć treść art. 56 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) nie zawiera przesłanek ważnych powodów rozkładu pożycia, nie oznacza to, że Sąd nie jest obowiązany do ich wyjaśnienia. Sąd winien ustalić przyczyny rozkładu pożycia, tj. jakie okoliczności doprowadziły do jego powstania. Ustalenie tych okoliczności jest przede wszystkim niezbędne dla oceny charakteru i stopnia rozkładu pożycia, głównie z powodu jego trwałości. Ustalenie przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego może też mieć istotne znacznie dla oceny czy żądanie rozwodu nie jest w okolicznościach danej sprawy sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub też z żądaniem rozwodu nie występuje małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia. Ważnym jest również ustalenie, czy odmowa drugiego małżonka wyrażenia zgody na rozwód nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Ustalenie przez Sąd przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego ma też istotne znacznie przy ocenie czy wskutek rozwodu nie ucierpi dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, a także któremu z rodziców powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej, co jest dzisiaj elementem niezbędnym do ustalenia kontaktów rodziców z małoletnimi dziećmi stron. Sąd będąc zobligowany do wydania wyroku w sprawie władzy rodzicielskiej powinien mieć na uwadze takie przyczyny rozkładu pożycia jak m.in. alkoholizm, agresja, znęcanie się nad rodziną, uzależnienie od narkotyków i wszelkie inne zaburzenia preferencji seksualnych. Jest oczywistym, że ustalenie przyczyn rozkładu pożycia ma też istotne znaczenie dla ustalenia winy w doprowadzeniu do rozkładu pożycia małżeńskiego.
Przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego można podzielić na przyczyny zawinione i niezawinione oraz takie, które mogą być zawinione i niezawinione w zależności od okoliczności danej sprawy.
Katalog przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego jest katalogiem otwartym, a do przyczyn zawinionych należą m.in.: alkoholizm i inne nałogi, agresja, groźby, nieetyczne postępowanie, nieróbstwo, niewierność, niegospodarność, , odmowa wzajemnej pomocy, zaniedbywanie współmałżonka, zaniedbywanie rodziny, zły stosunek do rodziny współmałżonka, nieporozumienie na tle seksualnym, odmowa współżycia płciowego.
Do przyczyn niezawinionych można zaliczyć m.in.: chorobę, chorobę psychiczną i niedorozwój umysłowy, niedobór seksualny, niezgodność charakterów i umysłowości.
Do przyczyn, które mogą być zawinione lub niezawinione należą m.in.: bezpłodność, różnica światopoglądów, różnica wieku, wady oświadczenia woli.
Chociaż katalog przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego jest katalogiem otwartym to jednak autor skupi się na wybranych przyczynach, celem wyrazistości tych przyczyn, które są najczęściej spotykane w praktyce.
Alkoholizm należy do najczęściej występujących przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego. Alkoholizm prowadzi do zaniedbywania obowiązków rodzinnych i zawodowych. Konsekwencją uzależnienie jest głównie obniżenie poziomu pracy i absencja. Alkoholizm niejednokrotnie prowadzi do demoralizacji nieletnich. W dłużejesz perspektywie alkoholizm prowadzi stopniowego do zaniku więzi rodzinnych i w konsekwencji do rozkładu pożycia. Podobnie rzecz ma się z innymi nałogami. Częstym skutkiem alkoholizmu są awantury, rękoczyny, zdrady małżeńskie, pogarszająca się sytuacja materialna. Nie może ujść uwadze autora również okoliczność, iż często alkoholizm prowadzi od procedury „Niebieskiej karty”, aż po sprawę sądową, której przedmiotem są czyny zabronione w postaci tzw. znęcania się psychicznego lub fizycznego lub obu jednocześnie.
Agresja wobec współmałżonka rodziny obok alkoholizmu stanowi jedną z głównych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego. Agresja może przejawiać się w formie fizycznej lub psychicznej, często agresywne zachowania współmałżonka wynikają ze wzburzenia emocjonalnego i reakcje są często zrachowaniami impulsywnymi. Choć zachowania agresywne są często przejawem jednego małżonka względem drugiego, to jednak jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 listopada 1999 r., sygn. akt III CKN 799/99 „porywczości obu stron, ich postaw egocentrycznych i ambicjonalnych oraz nieumiejętności rozwiązywania konfliktów – u pozwanego wyrażającej się nawet siłowym podporządkowywaniem sobie żony – usprawiedliwiało obarczenie winą rozkładu pożycia tak żony, jak męża”. Sąd Najwyższy przyjął, że reakcja jednego z małżonków w formie ciężkich zniewag na nieodpowiednie zachowanie się drugiego małżonka jest niedopuszczalna. Nawet w wypadku cudzołóstwa jednego z małżonków drugi z nich staje się winnym spowodowania rozkładu pożycia małżeńskiego, jeżeli przez ciągłe zniewagi zatruwał życie popełniającemu cudzołóstwo małżonkowi (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 1949 r., sygn. akt WaC 298/48, DPP 1949, Nr 10, s. 54).
W orzecznictwie słusznie przyjmuje się, że nie można wymagać, żeby kobieta, której zdrowie, a może nawet i życie było w nieustannym zagrożeniu przez niedające się przewidzieć niekontrolowane wybuchy agresji fizycznej ze strony męża, nie opuściła wspólnego z nim mieszkania pod groźbą obarczenia jej winą rozkładu pożycia. Każdy na prawo do bezpieczeństwa osobistego w swoim domu i bezpieczeństwa swoich małoletnich dzieci (wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 1997 r., sygn. akt I CKN 597/97, wyrok Sądu Apelacyjnego z Katowicach z dnia 13 maja 2005 r., sygn. akt I ACa 2184/04).
Przejawy agresji występują również po stronie kobiety – małżonki. Na przykład zdarza się, że małżonka swoim wybuchowym i agresywnym zachowaniem (charakterem) wywołuje awantury, podczas których dopuszcza się wobec męża agresji fizycznej i słownej, wielokrotnie ubliża mężowi, deprecjonuje jego pracę zawodową, pogardliwie wypowiada się o jego matce.
Niewierność. Obowiązek wierności małżeńskiej uregulowany jest w art. 23 k.r.o. i należy do istotnych zasad małżeńskich. Strony zawierające małżeństwo zobowiązują się do wzajemnej pomocy i wierności. Naruszenie zasady wierności prowadzi więc do złamania danego słowa (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 lutego 2010 r., sygn. akt I ACa 29/10). Zdrada narusza normy moralne i jest przejawem rażącej nielojalności wobec współmałżonka. Małżonek dopuszczający się zdrady z reguły bywa uznawany winnym rozkładu pożycia małżeńskiego. Sąd Najwyższy podkreślił, że istotą małżeństwa są m.in. stosunki płciowe między małżonkami z wyłączeniem takich stosunków z osobami trzecimi. Małżonek postępujący z własnej woli wbrew tej zasadzie małżeństwa popełnia umyślnie czyn z punktu widzenia przyjętych zasad współżycia niedozwolony, a tym samym musi być uznany za winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, jeżeli czyn jego do rozkładu się przyczynił (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 1951 r., sygn. akt C 184/51). Ważnym jest także wskazanie, że nawet jednorazowy postępek małżonka może stać się przyczyną trwałego i zupełnego rozkładu: dotyczy to w szczególności takich faktów jak cudzołóstwo i ciężka zniewaga (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1951 r., sygn. akt C 667/50). Cudzołóstwo może być podstawą udzielenia rozwodu bez względu na czas, kiedy je popełniono, jeżeli było ono przyczyną lub choćby jedną z przyczyn rozkładu pożycia stron (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1950 r., sygn. akt C 347/50). Jednak brak jest podstaw do obciążenia małżonka współwiną rozkładu pożycia małżeńskiego na tej podstawie, że dopuścił się niewierności małżeńskiej przed kilkunastu laty, jeżeli współmałżonek przez kilkanaście lat kontynuował pożycie, wiedząc o zdradzie od początku (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 1960 r., sygn. akt CR 190/60). Należy jednak podkreślić, że związek jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, lecz po wystąpieniu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami, nie daje podstaw do przypisania temu małżonkowi winy za ten rozkład (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2000 r., sygn. akt IV CKN 112/00).
Nieporozumienie na tle seksualnym.
Podobnie jak w przypadku przesłanki niewierności, należy uznać, iż istotą małżeństwa są m.in. stosunki płciowe między małżonkami. Harmonijne pożycie cielesne małżonków stanowi istotny element trwałości, zadowolenia i poczucia ich bliskości. Nieporozumienia małżonków na tle seksualnym mogą prowadzićdo rozkładu pożycia małżeńskiego. Owe nieporozumienia mogą wynikać z różnic charakterów, braku satysfakcji (orgazmu), braku urozmaicania zbliżeń cielesnych małżonków. Wszystkie te okoliczności mogą w krótszym lub dłuższym czasie prowadzić do rozkładu pożycia małżeńskiego, nie wyłączając niewierności małżeńskiej. Przyczyną rozkładu pożycia może być np. uzależnienie pożycia z mężem od przepisania mieszkania na żonę i darowania jej mebli (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1951 r., sygn. akt C 1003/51).
Zły stosunek do rodziny współmałżonka
Przez rodzinę współmałżonka należy w tym przypadku rozumieć dzieci pochodzące z poprzedniego związku, rodziców współmałżonka oraz jego rodzeństwo. Na równi należy traktować osoby blisko zaprzyjaźnione ze współmałżonkiem. Dopuszczalne jest uznanie zawinienia małżonka dopuszczającego się niewłaściwego zachowania w stosunku do osoby trzeciej, jednak nie może ulegać wątpliwości, że może tu chodzić jedynie o taką osobę, która związana jest z małżonkiem więzami rodzinnymi czy szczególną przyjaźnią. Nie może być to osoba, z którą współmałżonek nawiązał intymne pożycie, co stało się przyczyną rozkładu pożycia, nawet gdyby zachowanie się skarżącej uraziło uczucia współmałżonka do tej osoby (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2003 r., sygn. akt IV CKN 1957/00). Za przyczynęrozkładu pożycia małżeńskiego uznać również należy wyraźny sprzeciw małżonka wobec wizyt rodziny drugiego małżonka w ich wspólnym mieszkaniu, zakaz kontaktowania się dzieci z dziadkami itp.
Jedną z niezawinionych przyczyn rozwodu jest choroba.
Obowiązek opieki i pomocy nad drugim współmałżonkiem jest znacznie dalej idący niż w stosunku do innych osób. Choroba małżonka nie tylko nie wywołuje i nie powinna wywołać trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz nakłada na drugiego małżonka obowiązek użycia wszelkich środków do przywrócenia choremu małżonkowi zdrowia i zdolności do spełniania obowiązków małżeńskich. Jednak często w realiach życia codziennego bywa odmiennie i niejednokrotnie choroba współmałżonka zwłaszcza, ciężka i trwała, prowadzi do rozkładu pożycia małżeńskiego. Dzieje się tak, kiedy małżonek nie wytrzymuje tej próby życiowej. Można w takiej sytuacji przyjąć, że rozkład pożycia małżeńskiego następuje wskutek okoliczności niezawinionych przez żadnego z małżonków. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 maja 1998 r. sygn., akt I CKN 704/97 uznał, że orzeczenie rozwodu jest niedopuszczalne, gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga opieki materialnej i moralnej współmałżonka, rozwód stanowiłby dla niego rażąca krzywdę.
Niezgodność charakterów należy, obok, alkoholizmu i niewierności, do najczęściej podawanych w pozwach rozwodowych przyczyn rozkładu pożycia. O ile sama niezgodność charakterów nie jest bezpośrednio przyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego, o tyle przyczyna ta może prowadzić do konfliktów i różnego rodzaju zachowania małżonków. Sąd Najwyższy przyjął, że zasadnicza różnica charakterów i usposobień małżonków może stanowić przyczynę zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków: okoliczności te z reguły przedstawiają się jako przyczyny niezawinione (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1950 r., sygn. akt C 225/50). Różnica umysłowości (inteligencji, wykształcenia) może stanowić niezawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego.
Jedna z przyczyn, która może być zawiniona lub niezawiniona jest bezpłodność.
Bezpłodność stanowi niezawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego. Bezpłodność może byćjednak spowodowana świadomie przeprowadzonym zabieganiem medycznym. Jeśli jeden z małżonków zabieg ten przeprowadził bez zgody drugiego małżonka, można mówić o zawinionej przyczynie rozkładu pożycia małżeńskiego. Za zgodą i akceptacją obojga małżonków nie można mówić o winie.
W kolejnym artykule autor skupi się na obligatoryjnej treści wyroku orzekającego rozwód.
Piotr Turczański
Adwokat
kancelaria@turczanski.pl
